گونه‌های بهره‌گیری از عدالت در فقه و اجتهاد

تأثیر عدالت در اجتهاد یکی از پرسش‌های مهم و اساسی سدۀ حاضر است. امامیه از دیرباز به‌صورت مبنایی و نظری بر این مطلب تأکید کرده است که خداوند عادل و حکیم و احکام الهی تابع مصالح و مفاسد و یکی از مهم‌ترین آنها حسن عدل و قبح ظلم است و به‌همین مناسبت به عدلیه معروف شده‌اند، ولی کمتر به نقش و تأثیر آن در اجتهاد و فقاهت توجه شده است. بیشترین توجه به تأثیر عدالت در اجتهاد، در چند دهۀ اخیر و تنها به‌صورت موردی از سوی برخی از فقها صورت گرفته است. در این مقاله تلاش می‌شود تا اکثر شیوه‌هایی که به‌وسیلۀ آنها می‌توان عنصر «عدالت» را در اجتهاد به‌کار گرفت، استقصا و دشوارتر از آن نمونه‌هایی فقهی برای بیشتر این شیوه‌ها ارائه شود. گونه‌ها و شیوه‌هایی که در این نوشتار از تأثیر آنها در اجتهاد سخن می‌گوییم، عبارتند از: تأثیر عدالت در صدور و عدم صدور روایت، تأثیر عدالت در شناخت صدور روایت برای بیان حکم شرعی یا حکم ولایی و امثال آن، استفاده از عدالت در فهم عمومیت و عدم عمومیت حکم، تأثیر عدالت در پیدایش یا رفع اجمال، تأثیر عدالت در اختصاص حکم به زمان یا مکانی خاص، استفاده از عدالت در فهم الزام یا عدم الزام، استفاده از عدالت در مقام تعارض و تزاحم.